De ondergang van Het Kapitaal?

Willem Minderhout. Verschenen in Socialisme & Democratie, april 2002.

Met lange passen spoed ik me op vriidag 22 maart langs de Amsterdamse grachten naar de Oudezijds. Zwermen spreeuwen doorklieven de lentelucht.

Voor Grant's staat Wim Derksen te praten met een lid van het Kabinet Online. Te laat! Hij staat na te praten. Het door hem voorgezeten Infodrome debat "De Nieuwe Kleren van de Keizer", waarin de politieke partijen zich zouden uiten over 'de informatiesamenleving' is al afgelopen. Binnen kom ik, tussen een menigte vlotte babbelaars, maatje Guido Enthoven tegen. Hij staat te praten met een gedistingeerde heer - professor Snellen van 'het kluisje' naar later blijkt - over het manifest "Systeem Open U". Dit is al de tweede persoon die in een voetnoot van een pas afgerond stukje figureert die ik vandaag tegenkom.

Het debat zelf was wat mat, zegt men. Ik heb dus niet veel gemist en het bier vloeit nog rijkelijk. Voor de PvdA voerde Dick Benschop het woord. Ik weet niet meer of ook hij 'mat' werd bevonden. Maar als hij dat was, dan weet ik waarom.

Net als ik had hij het gehoord! De droom, ook de Infodrome, is bijna uit. Technologie, ook informatietechnologie, is slechts een middel. Een middel dat de aanstaande ondergang van het kapitalistisch wereldsysteem niet kan afwenden. Het einde van de accumulatie is nabij en dus van het kapitalisme. Laat dat systeem dus maar dicht. Te laat …

Dit hebben 'Dick en ik' net gehoor van Immanuel Wallerstein. Professor Snellen blijkt nog nooit van Wallerstein gehoord te hebben en ik waan mij Zarathustra: "Sollte es den möglich sein! Diese alte Professor hat in seinem Walde noch nichts davon gehört, dass das Kapital (fast) tot ist."

Terugslenterend richting Artis hoor ik een ernstig kijkende jongen tegen een meisje zeggen: "Ach ja die dingen van Descartes, die …". De rest gaat verloren in het gedruis van de stad en het gekwetter van de zwermen spreeuwen. Een gevoel van geluk doorstroomt mij, gevoed door bier, lentelucht, de Amsterdamse straten, de liefde voor de filosofie die de harten blijkbaar beroert en de wetenschap dat de macht van het kapitaal bijna gebroken is. Om mijn auto te bereiken kom ik weer langs 'De Burcht', het eertijds trotse hoofdkwartier van de Algemene Diamantbewerkers Bond. Daar had het plaatsgevonden: het symposium met Immanuel Wallerstein.

Het was een genoegen Wallerstein te zien. Bijna net zo'n groot genoegen als mijn ontmoeting vorig jaar met Jimmy Carl Black - de drummer van The Mothers of Invention - in Vlissingen. Want net zoals ik de Mothers blijf beluisteren, blijf ik Wallerstein herlezen. Wat is de overeenkomst tussen Zappa en Wallerstein? Beide zijn Amerikaans en gebruiken heel veel noten. Droog en taai? Wel nee! De hele geschiedenis van het kapitalistisch wereldsysteem trekt, volgens een vaste aanpak, aan je voorbij. Nooit wordt de vrede van Cateau-Cambresis dezelfde als je The Modern World System gelezen hebt.

Problematisch is het alleen als historisch sociologen als Wallerstein zich over de toekomst uitspreken. Hij meende drie zaken met zekerheid te kunnen voorspellen.

Voor de EU is het cruciaal dat de Europese conventie erin slaagt Europa structuur en legitimiteit te geven. De uitbreiding maakt dit een vrijwel onmogelijk traject. Vervolgens zal Europa ook moeten bepalen waar het eigenlijk voor staat.

Argentinië is slechts het eerste voorbeeld van nationale desintegratie, Indonesië zal dra volgen en dan …

Deze twee observaties die nog wel binnen het raamwerk van de wereldsysteem theorie zouden kunnen vallen werden voorafgegaan door de profetie dat de VS dit jaar Irak zullen aanvallen omdat de belangen van de haviken en de spin doctors van Bush samenvallen. Niet onmogelijk, maar ik begon mij nu toch af te vragen waarom Bart Tromp Wallerstein veel hoger inschat dan Noam Chomsky, de linkse G.B.J. Hiltermann.

Desalniettemin allemaal aardige onderwerpen, die echter in het niet vallen bij Wallerstein's observatie dat binnenkort het kapitalisme niet meer in staat zal zijn om kapitaal te accumuleren en dus zal ophouden kapitalisme te zijn. (1)

Daar zaten we dan, vrienden en medewerkers van de Wiardi Beckmanstichting. Zou het echt binnenkort over zijn? Jan Breman zag eerder een terugval op 'predatory capitalism'. Jan Luiten van Zanden haalde Wallerstein's observatie aan, dat 'anti-systemic forces' als ooit de sociaal-democratie het systeem altijd juist versterkt hebben en zag geen bewijs voor de tendentiele daling van de winstvoet. Ik probeerde voorzichtig Castells en 'informational capitalism' aan de orde te stellen (want ik moest nog naar Infodrome, dacht ik). Enzovoort, enzovoort. Immanuel bleef onverbiddelijk: the game will soon be over. De managerial revolution en - zoals Paul de Beer (de eerste 'voetnoot' van die dag) opmerkte - de verregaande vermaatschappelijking van het aandeelhouderschap via onder meer de pensioenfondsen, blijken in de ogen van Wallerstein van ondergeschikt belang. Al snel ontspint zich een woordenspel dat er op neer komt dat die vorm van kapitalisme die het kapitalisme overleeft daarom dus geen kapitalisme kan zijn.

En verloren middag dus? Geenszins! Er werd op het scherpst van de snede gediscussieerd. Dick Benschop constateerde dat in de huidige wereld iedereen bang is van iedereen. Het Westen is bang voor concurrentie van de lage lonen landen en van het terrorisme, de rest van de wereld is bang van het Amerikaans militair potentieel, de westerse bedrijven zijn bang door elkaar opgekocht te worden en de migratie zorgt voor angst onder de oorspronkelijke bevolking en - van de weeromstuit - onder de migranten.

Wallerstein's observatie dat 'de toestand in de wereld' leidt tot frustratie en verwarring en dus tot een populistische reactie leek iedereen te delen. Vrolijk werd men er niet van, behalve misschien 'Pim-vorser' Erik van Ree.

En ik. Ik schudde de herinneringen aan het symposium van me af en liep heerlijk verder door de lentelucht langs Artis. Een ooievaar cirkelde vlak boven mijn hoofd. Geluk!

Willem Minderhout

PS: Immanuel Wallerstein verbleef enige tijd in het NIAS te Wassenaar om aan The Modern World System Vol. IV te schrijven. Het is nog niet af, maar: kopen en lezen! Veel van zijn essays zijn te verkrijgen op www.binghamton.edu/fbc/