Referendumwetten zijn Paardenmiddel

Verschenen in Socialisme & Democratie, 28 mei 2014. Bewerking van 'Referendumwetten: politiek onvermogen' in De Leunstoel. 

GroenLinks parlementariër Linda Voortman legde in Buitenhof uit waarom ze samen met Manon Fokke (PvdA) en Gerard Schouw (D66) een initiatiefwet voor een raadgevend referendum had ingediend: “Mensen hebben het idee dat ze te weinig grip hebben wat er politiek gebeurt. (…) De strafbaarstelling van illegaliteit zou een mooi onderwerp zijn om daar een referendum over aan te vragen want daar was veel onvrede over.” Vervolgens noemde ze ook het wetsvoorstel voor de Wet Maatschappelijke Ondersteuning een referendabel onderwerp.  

Deze twee voorbeelden illustreren volgens mij uitstekend waarom referenda ongewenst zijn.  De strafbaarstelling van illegaliteit zou, als het aan een plebisciet zou worden onderworpen, wel eens massaal gesteund kunnen worden in het huidige politieke klimaat. Fareed Zakaria zet dat in De toekomst van de vrijheid duidelijk uiteen: de rechtsstaat is een veel grotere garantie voor de vrijheid dan de democratie. Als je langs direct democratische weg  de rechtsstaat kunt uithollen doemt er een ‘terreur van de meerderheid’ op. 

Het tweede voorbeeld, de WMO, is van een ander kaliber. Hoewel ik persoonlijk allerminst gecharmeerd ben van wat er dreigt uit te komen, lijkt het mij nog erger als dit soort wetgeving per referendum kan worden afgeschoten. De decentralisering van de AWBZ naar de WMO is een goed voorbeeld van een wet die Aukje van Roessel in navolging van Piet Hein Donner ‘web-akkoorden’ noemt: ‘Als je als regeringspartij niet alleen met je coalitiepartner moet onderhandelen, maar ook met allerlei organisaties in de zorg die onderling niet dezelfde belangen hebben en dan ook nog eens met oppositiepartijen met verschillende wensen, dan kun je maar beter niet open zijn. Dat beperkt je onderhandelingsruimte.’ 

Die ‘web-akkoorden’ dragen het gevaar in zich ‘dat je als burger niet meer weet waar je moet aankloppen voor verantwoording en controle.’ Moet je ‘de burger’ dan maar de macht geven om dit soort web-akkoorden per referendum weg te poetsen? Het referendum als ragebol? De Nederlandse samenleving zou dan al snel het door Zakaria geschetste schrikbeeld van het door referenda totaal verlamde Californië gaan vertonen. Piet Hein Donner bepleit iets anders: ‘Die web-akkoorden nopen er, zo vindt hij (Donner, WM) , dan wel toe dat politici niet langer pas achteraf verantwoording afleggen over de uitkomst, maar voortaan vooraf open en eerlijk in een publiek debat vertellen welke richting ze uit willen, welke prioriteiten ze hebben en welke randvoorwaarden ze stellen aan de uitkomst.’

Dat betekent dus dat politieke partijen hun ideologisch blazoen flink op moeten poetsen, zoals iemand als wijlen Bart Tromp jarenlang bepleitte. ‘Een revitalisering van de politieke democratie vereist juist een versterking van de rol van politieke partijen als dragers van concurrerende politieke ideologieën en behartigers van collectieve belangen en identiteiten. Dat is geen onmogelijke onderneming.’ 3)  

Ook Paul Kalma, tot mijn verbazing als Kamerlid een van de drijvende krachten achter de referendumvoorstellen, zegt dit met zoveel woorden in de onlangs verschenen bundel van de Raad voor het Openbaar Bestuur Politieke partijen: overbodig of nodig?’: ‘De grote vraag waarvoor we in democratieën als de onze staan is hoe politieke partijen weer de dragers kunnen worden van zo’n hartstochtelijke maar respectvolle belangen- en beginselstrijd.’ 4)

Kalma beëindigt zijn artikel met de verzuchting dat ‘de gevestigde politiek niet uit zichzelf gaat veranderen.’ Of er een paardenmiddel als een referendumwet (zelfs twee, want er komt nog een voorstel voor een correctief referendum aan!) voor nodig is betwijfel ik ten zeerste. Eerder lijkt hier op te gaan wat Bart Tromp vreesde: dat oplossingen in deze plebiscitaire richting niet alleen averechts werken, maar de crisis van de democratie verhevigen.

En als je echt wil dat mensen meer grip op hun leven krijgen, kun je er overigens beter voor zorgen dat de sociale zekerheid in stand blijft.

Willem Minderhout 

1) Fareed Zakaria, De toekomst van de vrijheid. De paradoxen en schaduwzijden van democratie, Amsterdam/Antwerpen: Contact 2004

2) Aukje van Roessel, ‘Biechtstoel’, De Groene Amsterdammer, 9 april 2014

3) Bart Tromp, De crisis der partijen en enkele voorstellen deze te overwinnen

4) Paul Kalma, ‘Uit de greep van het bestuur: politiek als bezielde strijd om het algemeen belang’, in: Sarah L. de Lange, Monique Leyenaar & Pieter de Jong, Politieke partijen: overbodig of nodig?, ROB, april 2014.